Έως και το καλοκαίρι του 2019, τα ελληνικά κέντρα φιλοξενίας προσφύγων ήταν υπό την διαχείριση του Υπουργείου Μετανάστευσης.  Τις 8 Ιουλίου του 2019, η νεοεκλεχθείσα κυβέρνηση αποφάσισε να μεταφέρει την ευθύνη των κέντρων στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη – που είναι υπεύθυνο για τις υπηρεσίες δημόσιας ασφάλειας της Ελλάδας.

Σε σύγκριση με την κυβέρνηση του Αλέξη Τσίπρα, η νέα κυβέρνηση έχει υιοθετήσει μια πιο σκληρή γραμμή σε ότι αφορά τη μετανάστευση, καταγγέλλοντας  τους προκατόχους της για κακομεταχείριση της προσφυγικής κρίσης και της εγκατάλειψης των ανθρώπων σε απάνθρωπες συνθήκες, σε υπερπλήρεις προσφυγικούς καταυλισμούς και κέντρα υποδοχής. Πέρα από αυτά η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Καταπολέμησης της Απάτης ( OLAF), έχει ξεκινήσει έρευνα για εικαζόμενες παρατυπίες που αφορούσαν κονδύλια της Ε.Ε. που χορηγήθηκαν στην Ελλάδα υπό την κυβέρνηση Τσίπρα για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των μεταναστών και των προσφύγων.

Αυξάνοντας τον έλεγχο 

Το καλοκαίρι του 2019, η ελληνική κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας ανακοίνωσε ότι δεν θα παρέχει κάρτες υγείας σε μη υπηκόους της Ε.Ε., αποτρέποντας με αυτό τον τρόπο την πρόσβαση των προσφύγων και μεταναστών στο ελληνικό σύστημα υγείας. Η Βουλή επίσης ψήφισε ένα νέο αμφιλεγόμενο νόμο περί ασύλου, με σκοπό να επιταχύνει τη διαδικασία. Επιπλέον, η κυβέρνηση ανακοίνωσε το κλείσιμο των διαβόητων κέντρων υποδοχής και ταυτοποίησης στο ανατολικό Αιγαίο, τη δημιουργία νέων κλειστών κέντρων κράτησης, και τη μετατροπή ανοιχτών κέντρων φιλοξενίας προσφύγων που βρίσκονται στην ηπειρωτική χώρα σε ελεγχόμενα κέντρα.

H λέξη «ελεγχόμενα», έχει δημιουργήσει πολλά ερωτήματα για τη λειτουργικότητα των ανοιχτών κέντρων διαμονής (κράτησης). Το OBC Transeuropa μελέτησε τον νέο νόμο που ψηφίστηκε το Νοέμβριο του 2019  (L.4636/2019) . O τρόπος με τον οποίο έχει διατυπωθεί αφήνει πολλές ασάφειες, αλλά επί της ουσίας ποτέ δεν αναφέρεται ο όρος «ελεγχόμενα».  Ζητήσαμε από τον Ειδικό Γραμματέα κ. Λογοθέτη να μας εξηγήσει τι ακριβώς εννοείται με την έννοια ελεγχόμενα κέντρα «φιλοξενίας» προσφύγων.  «Εννοούμε κέντρα με ασφάλεια. Το κράτος θα γνωρίζει ποιος φιλοξενείται εκεί και με ποιόν, για πόσο, πότε θα μπαίνει και βγαίνει από το κέντρο φιλοξενίας, τι είδους παροχές του διατίθενται καθώς και ποιοι εργάζονται εκεί» είπε. Πιο συγκεκριμένα, οι κάτοικοι των κέντρων θα έχουν μια κάρτα που θα σηματοδοτείται από κάποιου είδους προσωπικό δεδομένο όπως μία φωτογραφία, ίσως δαχτυλικά αποτυπώματα και barcode για ταυτοποίηση.

Η ανακοίνωση κατασκευής κλειστών κέντρων φιλοξενίας έχει κατακριθεί, καθώς, μπορεί να δημιουργηθούν αρνητικές επιπτώσεις και να αυξηθεί η ξενοφοβία. Το Σεπτέμβριο του 2019, περίπου 150 κάτοικοι των κέντρων φιλοξενίας έκλεισαν την εθνική οδό Αθηνών – Λαμίας, εκφράζοντας τα παράπονα τους για την μακροπρόθεσμη διαμονή τους στο κέντρο της Μαλακάσας και για τις συνθήκες διαβίωσης τους.  Το Νοέμβριο του 2019 μια ομάδα εθνικιστών διαμαρτυρήθηκαν κατά της παρουσίας μουσουλμάνων προσφύγων πίνοντας αλκοόλ και τρώγοντας χοιρινό έξω από το κέντρο στα Διαβατά. Στη Βράσνα, ένα χωριό της βόρειας Ελλάδας, οι κάτοικοι προσπάθησαν να εμποδίσουν ένα λεωφορείο που μετέφερε πρόσφυγες και μετανάστες από τα νησιά, οι οποίοι επρόκειτο να μεταφερθούν στην περιοχή. 

«Βίαια επεισόδια και διαμαρτυρίες ήδη λαμβάνουν χώρα στα κέντρα φιλοξενίας. Η προτεραιότητα μου είναι να αποτρέψουμε τέτοια συμβάντα, που προκύπτουν από το αίσθημα ανασφάλειας τόσο από την πλευρά των προσφύγων και των μεταναστών όσο και από την πλευρά του τοπικού πληθυσμού. Μια δημοκρατική κοινωνία σου δίνει το δικαίωμα να κάνεις ότι θέλεις αλλά την ίδια στιγμή υπάρχουν μέτρα και κυρώσεις. Δεν θα κάνουμε τίποτα περισσότερο από το να διασφαλίσουμε τον έλεγχο. Μία καλά οργανωμένη κοινωνία οφείλει να προστατεύει τα δικαιώματα εκείνων που ζητούν προστασία» υπογραμμίζει ο Λογοθέτης. «Θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα πλαίσιο που είναι καθαρό, δίκαιο, γρήγορο και που να τιμά τη χώρα».

Πως δουλεύουν τα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης 

H κυβέρνηση του Αλέξη Τσίπρα είχε δημιουργήσει έξι Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίσης (RIC): στα σύνορα, στα Νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και στην περιοχή του Έβρου, που προοριζόταν για την αρχική διοικητική αντιμετώπιση των νέων αφίξεων στην Ελλάδα.  Αυτό που συμβαίνει σε αυτά τα κέντρα είναι η ταυτοποίηση και η εγγραφή, ο ιατρικός και ψυχοκοινωνικός έλεγχος, η παροχή πληροφοριών, οι παραπομπές ατόμων με συγκεκριμένα θέματα, και η τελική παραπομπή για περαιτέρω διοικητική αντιμετώπιση των νέων αφίξεων κ.λπ.

Σύμφωνα με τον νέο νόμο 4375/2016, οι νέες αφίξεις θα έπρεπε να μένουν στα κέντρα αυτά για το πολύ 25 μέρες.  Μέχρι πρόσφατα, τα 5 RIC που βρίσκονται στα νησιά λειτουργούσαν ως κέντρα εγγραφής καθώς και ως κέντρα ανοιχτής διαμονής για τους αιτούντες άσυλο και τα πρόσωπα που υπάγονται στη διαδικασία επιστροφής / επαναπροώθησης .  Στην πραγματικότητα, τα κέντρα αυτά φιλοξενούσαν πρόσφυγες και μετανάστες για περισσότερες από 25 μέρες, μέχρι να οριστικοποιηθούν οι διαδικασίες για την επαναπροώθηση ή το άσυλο. Μόνο στην ηπειρωτική χώρα, το κέντρο Φυλάκιο λειτουργούσε για διαδικασίες εγγραφής με πραγματική παραμονή έως 25 μέρες.

Από την αρχή της προσφυγικής κρίσης έως και σήμερα, χιλιάδες άνθρωποι βρίσκονταν και βρίσκονται εγκλωβισμένοι για πάνω από ένα χρόνο στα ελληνικά νησιά υπό απάνθρωπες συνθήκες, υποφέροντας από την έλλειψη ασφαλούς φαγητού, νερού, ιατρικής φροντίδας και στέγασης.  Το Πρατήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Human Rights Watch) έκδωσε ένα δελτίο τύπου στις 4 Δεκεμβρίου 2019, προτρέποντας την ελληνική κυβέρνηση να λάβει μέτρα για να διασφαλίσει βασικά δικαιώματα, υπηρεσίες και ασφάλεια για τις γυναίκες και τα κορίτσια στην Μόρια και άλλα hotspot στα νησιά.

Νέα κέντρα κράτησης

Ο νέος νόμος που εισήγαγε η Νέα Δημοκρατία, στοχεύει στο κλείσιμο των Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης και στην δημιουργία κλειστών κέντρων κράτησης/διαμονής, όχι μόνο στα νησιά αλλά και στην ηπειρωτική χώρα.  Τέσσερα κλειστά κέντρα κράτησης λειτουργούσαν ήδη εδώ και πολλά χρόνια στην Ελλάδα (Πέτρου Ράλλη, Αμυγδαλέζα, Ξάνθη και Δράμα Παρανέστι). Σύμφωνα με το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες οι συνθήκες κράτησης για υπηκόους τρίτων χωρών στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένου τους αιτούντες άσυλο, δεν ανταποκρίνονται στα βασικά προ-απαιτούμενα ( μακροπρόθεσμη κράτηση, κακές υγειονομικές συνθήκες, υπερπληρότητα κα).

Το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη ενημέρωσε το OBC Transeuropa ότι τα νέα κέντρα κράτησης θα χτιστούν και θα υποστηριχθούν από ευρωπαϊκά κονδύλια. «Τα κέντρα δημιουργούνται για να καλύψουν ανάγκες. Μπορείς να δημιουργήσεις κέντρα φιλοξενίας και να τα χρησιμοποιήσεις ως ανοιχτές τοποθεσίες. Αλλά υπάρχουν άτομα που σύμφωνα με τον νόμο πρέπει να είναι υπό κράτηση, συνεπώς χρειάζεσαι κλειστά κέντρα φιλοξενίας.  Ο σχεδιασμός μιας συνολικής στρατηγικής βασίζεται σε υποθέσεις. Η κυβέρνηση περιμένει πως θα υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που θα πρέπει να επιστρέψουν στην Τουρκία ή στις χώρες καταγωγής τους» δήλωσε ο Μάνος Λογοθέτης Ειδικός Γραμματέας Πρώτων Υποδοχών στο Υπουργείο.

Ζητήσαμε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να σχολιάσει την προσέγγιση της ελληνικής κυβέρνησης σε ότι αφορά τα κλειστά κέντρα φιλοξενίας και αν θα ήταν χρήσιμο να τα χρηματοδοτήσει.  « Χρειάζεται να παρθούν άμεσες ενέργειες για να βελτιωθούν οι συνθήκες για όλους τους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο στα νησιά», μας απάντησε ένας εκπρόσωπος της Επιτροπής.  Εκείνο που έχουμε καταλάβει είναι ότι η Ε.Ε. στηρίζει – όχι μόνο οικονομικά – τα σχέδια της ελληνικής κυβέρνησης για τα νέα κέντρα κράτησης.

Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, η πλειοψηφία των αφίξεων στην Ελλάδα είναι πρόσφυγες και έχουν δικαίωμα διεθνής προστασίας. Περισσότερο από το 85% των θαλάσσιων αφίξεων το 2019 ήταν Αφγανές και Σύρες οικογένειες καθώς και άνθρωποι από το Ιράκ, τη Σομαλία, την Παλαιστίνη και τη Λ.Δ.Κ. «Χρειάζονται πρόσβαση σε δίκαιες και λειτουργικές διαδικασίες ασύλου και κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης  όσο περιμένουν να ολοκληρωθούν οι υποθέσεις τους» δήλωσε εκπρόσωπος της Ύπατης Αρμοστείας στο ΟBC Transeuropa.

Ο νέος νόμος για το άσυλο

Παράλληλα με τα νέα μέτρα στα κέντρα είναι και ο νέος νόμος για το άσυλο που θα τεθεί σε λειτουργία στις αρχές του 2020.  Ο νόμος εισάγει εκτεταμένες διατάξεις για την κράτηση των αιτούντων άσυλο. « Η κράτηση θα πρέπει να αποτελεί έσχατο μέτρο, που θα πρέπει να εφαρμόζεται για όσο το δυνατό μικρότερο διάστημα, να δικαιολογείται μόνο για πολύ συγκεκριμένους  λόγους, και μόνο όταν είναι απαραίτητο, λογικό και κατά αναλογία. Οι εναλλακτικές λύσεις θα πρέπει πάντοτε να εξετάζονται πρώτα, με βάση την εκτίμηση της ιδιαίτερης κατάστασης του κάθε ατόμου. Η αποτυχία δράσης κατά αυτόν τον τρόπο , θα μπορούσε να καταστήσει την κράτηση ενός ανθρώπου αυθαίρετη “, δήλωσε η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες.

« Οι αποφάσεις της κυβέρνησης και ο νέος νόμος για το άσυλο αποτελούν τμήμα μίας γενικότερης αποτρεπτικής πολιτικής που δεν εφαρμόζεται μόνο από την Ελλάδα αλλά και την Ε.Ε. γενικότερα.  Ξεκίνησε με την συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας και στον ίδιο ρυθμό ακολούθησαν και οι συμφωνίες με τη Λιβύη», είπε ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης, Επικεφαλής Υπεράσπισης, Πολιτικής και Έρευνας της ελληνικής ΜΚΟ SolidarityNow. Πολλοί διεθνή οργανισμοί και ΜΚΟ εξέφρασαν τις ανησυχίες τους για τον νέο νόμο για το άσυλο, που μοιάζει περισσότερο με αμυντική και κατασταλτική στρατηγική, παρά με μακροπρόθεσμο σχέδιο. Λέγεται ότι θα αυξήσει τις επιστροφές και θα αποτρέψει τις νέες αφίξεις. Εν αντιθέσει, η κυβέρνηση παρουσίασε το νόμο ως ένα εναλλακτικό πιο ανθρώπινο σχέδιο για την τωρινή κατάσταση.

«Η διαδικασία του ασύλου δεν θα παρεμποδιστεί, αλλά αυτό που θα αλλάξει είναι το ανασταλτικό αποτέλεσμα που έχουν οι καταγγελίες και οι προσφυγές.  Η ευθύνη μας είναι να αλλάξουμε τη διαδικασία ασύλου και να την κάνουμε πιο γρήγορη, ώστε να μην παραμένουν οι άνθρωποι υπό αντίξοες συνθήκες για 2 και 3 χρόνια. Αυτό ισοδυναμεί με τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα: μου ζητάς κάτι και σου απαντώ συν τω χρόνο, χωρίς να σε «καταστρέφω» ή να σε αφήνω να ζεις σε απαράδεκτες συνθήκες» υπογράμμισε ο Ειδικός Γραμματέας Λογοθέτης. Σχολιάζοντας τον νέο νόμο για το άσυλο, ένας εκπρόσωπος της  Ευρωπαϊκής Επιτροπής δήλωσε ότι «θα παρακολουθήσουμε στενά την εκτέλεση αυτού του νόμου, ώστε να διασφαλίσουμε ότι τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα προστατεύονται»

Τι λείπει ακόμα

Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, σχεδόν 49.000 άτομα έχουν αναγνωριστεί ως πρόσφυγες στην Ελλάδα από το 2013 και ο αριθμός ολοένα και αυξάνεται.  Επιπλέον, υπάρχουν περίπου 2.500 ασυνόδευτοι ανήλικοι που ζουν στην χώρα καθώς και άτομα που περιμένουν να επανασυνδεθούν με τις οικογένειες τους. Έως και τον Δεκέμβρη του 2018, 11.500 παιδιά μετανάστες και πρόσφυγες είχαν εγγραφεί στα ελληνικά σχολεία. 

Η προηγούμενη κυβέρνηση εισήγαγε ένα πρόγραμμα ενσωμάτωση για εκείνους που διαμένουν σε προσωρινά καταλύματα σε συνεργασία με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (IOM) (διάρκεια Ιούνης 2019 – Νοέμβριος 2020).  Το ελληνικό πρόγραμμα υποστήριξης ενσωμάτωσης δικαιούχων διεθνής προστασίας (Hellenic Integration Support for Beneficiaries of International Protection –HELIOS) περιλαμβάνει σεμινάρια ενσωμάτωσης, στέγαση, εργασιακή υποστήριξη,  την επιμέλεια της ενσωμάτωσης, καθώς και την ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινότητας. Παρόλα αυτά, το εθνικό σχέδιο για την ενσωμάτωση καθυστέρησε και δεν ήταν επαρκείς για να αντισταθμίσει τις δεκαετίες απούσας πολιτικής. «Δυστυχώς, ως χώρα που δεν ασχοληθήκαμε ποτέ με την κοινωνική ένταξη και καλούμαστε να καλύψουμε αυτό το χάσμα σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα.  Αν λάβουμε υπόψη κάποιες άλλες αποφάσεις, δημιουργείται ένα εχθρικό περιβάλλον για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες που θα επηρεάσει τη διαδικασία ενσωμάτωσης και την προώθηση της κοινωνικής συνοχής» , υπογράμμισε ο Παπαγιαννάκης.

Το OBC Transeuropa ρώτησε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αν υπάρχει ευρωπαϊκό σχέδιο για οικονομική ενίσχυση της Ελλάδας και του διαμοιρασμού της ευθύνης μεταξύ των κρατών μελών σε ότι αφορά τους αιτούντες άσυλο που φτάνουν στη χώρα. Ένας εκπρόσωπος μας είπε ότι « Η Ε.Ε. θα υποστηρίξει ότι μέτρα παρθούν που θα βελτιώνουν τις συνθήκες διαβίωσης στα νησιά και θα κάνουν τις διαδικασίες πιο λειτουργικές ».