Ευπρόσδεκτοι οι Ουκρανοί, ανεπιθύμητοι οι «άλλοι» πρόσφυγες

Μέχρι τις 27 Δεκεμβρίου 2022, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, είχαν καταγραφεί 7,896,825 πρόσφυγες από την Ουκρανία στην Ευρώπη, εκ των οποίων 4,885,650 είχαν πάρει καθεστώς προσωρινής προστασίας.

Καθώς η Ε.Ε. χορηγεί αυτόματα άδεια παραμονής και βίζα σε κατόχους ουκρανικών διαβατηρίων, οι Ουκρανοί έχουν προτεραιότητα στη χορήγηση στέγης και κοινωνικών υπηρεσιών. Την ίδια στιγμή όμως, όπως έδειξε πρόσφατο ρεπορτάζ των New York Times πολλά στρατόπεδα των υπόλοιπων προσφύγων και κέντρα αιτούντων άσυλο εγκαταλείπονται στην τύχη τους από αρκετές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Ο πόλεμος στην Ουκρανία αύξησε δραματικά τον αριθμό αιτούντων άσυλο στην Ευρώπη, παραγκωνίζοντας όμως τους πρόσφυγες από άλλες εμπόλεμες ζώνες. Ακτιβιστές καταγγέλλουν την ύπαρξη ενός συστήματος δύο ταχυτήτων, το οποίο αδικεί τους μη Ουκρανούς αιτούντες άσυλο, που κατά τεκμήριο ζουν σε κάκιστες συνθήκες.  Στο Βερολίνο η περιορισμένη δυνατότητα στέγασης προσφύγων ανάγκασε τους αξιωματούχους της πόλης να εκδιώξουν μερικούς από τους Αφγανούς πρόσφυγες για να δημιουργήσουν χώρο για όσους φτάνουν από την Ουκρανία. Στις Βρυξέλλες, αιτούντες άσυλο αναγκάζονται να διανυκτερεύουν στον δρόμο.  Πρόσφατα το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων διέταξε τη βελγική κυβέρνηση να προσφέρει στέγη σε αιτούντα άσυλο από την Ισημερινή Γουινέα, ο οποίος ζούσε στον δρόμο από τον Ιούλιο. Στη νότια Γερμανία, δήμαρχοι εγκαθιστούν πρόσφυγες σε γυμναστήρια και συναυλιακούς χώρους, ενώ στην Ολλανδία η κυβέρνηση αντιμετώπισε δικαστική αγωγή για τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης σε στρατόπεδα προσφύγων. Ολλανδικό δικαστήριο έκρινε πριν από λίγες μέρες σε πρώτο βαθμό πως η ολλανδική κυβέρνηση πρέπει να παρέχει σε όλους τους πρόσφυγες ανάλογη φροντίδα με αυτήν που παρέχει στους Ουκρανούς πρόσφυγες.

Στην Ελλάδα, όπου οι επαναπροωθήσεις στα χερσαία και θαλάσσια σύνορα έχουν γίνει de facto γενική πολιτική του Κράτους σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ αλλά και πλήθος ανθρωπιστικών οργανώσεων (σ.σ. αλλά όχι σύμφωνα με την κυβέρνηση), οι αγκαλιές για τους Ουκρανούς πρόσφυγες άνοιξαν ευτυχώς χωρίς ρατσιστικές φωνές και μισαλλόδοξη ρητορική. Μικρή λεπτομέρεια: οι πρόσφυγες είναι λευκοί, ευρωπαίοι, ορθόδοξοι χριστιανοί. Και κυρίως θέλουν να γυρίσουν πίσω.

Η πλειοψηφία όσων άρχισαν να καταφτάνουν στη χώρα την περασμένη άνοιξη ήταν γυναίκες, παιδιά και λιγότερο κάποιοι ηλικιωμένοι. Η ίδια εικόνα καταγράφεται σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Οι άνδρες έως 60 ετών απαγορεύεται εξάλλου να εγκαταλείψουν την εμπόλεμη χώρα τους. Μπορεί να μην υπάρχει υποχρεωτική επιστράτευση αυτή τη στιγμή, όμως απαγορεύεται η έξοδος από τη χώρα σε όσους είναι σε ηλικία επιστράτευσης, με την εξαίρεση όσων έχουν 3 παιδιά και πάνω. Όσοι επέλεξαν την Ελλάδα ως χώρα προορισμού το έκαναν κυρίως  λόγω της σημαντικής ουκρανικής κοινότητας, στην οποία έτυχε να έχουν συγγενείς και γνωστούς. Οι περισσότεροι ήρθαν οδικώς και αεροπορικώς μέσω Πολωνίας και άλλοι έφτασαν μέσω Ρουμανίας με λεωφορεία.  Όσοι βρίσκονταν στη Μαριούπολη και στις ανατολικές περιοχές της χώρας κατέφυγαν στη Γεωργία και από εκεί ήρθαν αεροπορικώς. Η τελευταία επίσημη μέτρηση που έγινε στις 8 Αυγούστου ανέφερε ότι μετά την έναρξη του πολέμου έχουν προσφύγει στην Ελλάδα συνολικά 75.945 Ουκρανοί, εκ των οποίων οι 19.760 είναι παιδιά (έως 17 χρονών).  Η κορύφωση του ουκρανικού προσφυγικού κύματος στην Ελλάδα δεν έγινε τους πρώτους μήνες του πολέμου αλλά τον Ιούλιο.

«Η Ελλάδα άνοιξε απλόχερα τις πόρτες της στους Ουκρανούς. Όποιος ήθελε να έρθει ερχόταν χωρίς κανένα απολύτως πρόβλημα. Δε νομίζω πως θα έχουμε νέο κύμα προσφύγων από εδώ και πέρα» εκτιμά η μεταφράστρια Όλγα Σαπολάγιεβα, η οποία δούλευε παλαιότερα στο ελληνικό προξενείο της Μαριούπολης.

Ελάχιστοι είναι ωστόσο εκείνοι που ζητούν άσυλο στην Ελλάδα. Μέσα στο 2022 στην Ελλάδα καταγράφηκε μόλις μια περίπτωση Ουκρανού που πήρε τη διεθνή προστασία, ενώ 20.420 άτομα έχουν αποκτήσει το καθεστώς της προσωρινής προστασίας ενός χρόνου, το οποίο θα έληγε το Μάρτιο του 2023, αλλά ανανεώνεται πλέον για ακόμα ένα χρόνο μέχρι το Μάρτιο του 2024. Από τους 20.420 με προσωρινή προστασία, μόλις 212 έμεναν σε δομές φιλοξενίας στο τέλος Οκτωβρίου. (125 στην Ελευσίνα και 87 στις Σέρρες

Παράλληλα από τα στοιχεία που συνέλεξε το MIIR από το ελληνικό υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου εντοπίζονται μόλις 49 περιπτώσεις Ουκρανών που αιτήθηκαν και απέκτησαν καθεστώς επικουρικής προστασίας το 2022 (24 τον Αύγουστο, 10  τον Σεπτέμβριο και 15 τον Οκτώβριο). Το καθεστώς της επικουρικής προστασίας έχει παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτό της προσωρινής προστασίας και ίδια διάρκεια ενός έτους, ωστόσο οι πρόσφυγες δεν το προτιμούν καθώς συνήθως πρέπει να παραδώσουν το διαβατήριό τους. Η επικουρική προστασία είναι μια διεθνής προστασία για άτομα που ζητούν άσυλο αλλά δεν χαρακτηρίζονται ως πρόσφυγες.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση ένα πρόσωπο που είναι επιλέξιμο για το καθεστώς της επικουρικής προστασίας, σημαίνει υπήκοος τρίτης χώρας ή ανιθαγενής ο οποίος θα αντιμετωπίσει πραγματικό κίνδυνο να υποστεί σοβαρή βλάβη εάν αυτός επιστρέψει στη χώρα καταγωγής του (βασανιστήρια, θανατική ποινή, εξευτελιστική μεταχείριση, σοβαρή προσωπική απειλή κατά της ζωής κα)

«Πολλές φορές μένουν οι άνθρωποι που έχουν πάρει επικουρική προστασία χωρίς κανένα διαβατήριο.  Παραδίδεις το διαβατήριο και μετά σου λένε, ‘πήγαινε να φέρεις βεβαίωση από τη χώρα σου ότι όντως είσαι πχ πολίτης του Αφγανιστάν, και ότι πρέπει κανονικά να σου εκδώσουν διαβατήριο οι αρχές της χώρας σου’. Το Αφγανιστάν για παράδειγμα, όμως, δεν εκδίδει διαβατήρια, οπότε πολλοί μένουν εγκλωβισμένοι στην Ελλάδα. Ο λόγος που οι Ουκρανοί επιλέγουν την προσωρινή προστασία είναι το διαβατήριο και ότι θέλουν να γυρίσουν πίσω» υπογραμμίζει η δικηγόρος Χαρά Κατσίγιαννη από το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες.

Οπως μας εξηγεί η μεταφράστρια, Όλγα Σαπολάγιεβα οι περισσότεροι Ουκρανοί μπορεί να αιτούνται στέγαση-καθώς το δικαιούνται με το καθεστώς προσωρινής προστασίας- ωστόσο συνήθως δεν επιλέγουν κάποια κρατική δομή για να μείνουν. Η πλειονότητα μένει είτε σε συγγενείς και φίλους στην Ελλάδα για ένα διάστημα με την προοπτική της επιστροφής στην Ουκρανία ή της μετάβασης σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Oι περισσότερες γυναίκες αναζητούν εργασία στον τομέα των υπηρεσιών, πολλές δουλεύουν online συνεχίζοντας τις δουλειές που είχαν, αρκετές έγιναν διερμηνείς και διαμεσολαβήτριες βοηθώντας άλλες γυναίκες από την Ουκρανία, ενώ αυτές που δεν γνωρίζουν ελληνικά ή αγγλικά φροντιζουν παιδια και ηλικιωμένους

«Ξεκάθαρα το Ελληνικό Κράτος αντιμετώπισε διαφορετικά τους Ουκρανούς από όλους τους άλλους πρόσφυγες. Πρόκειται για διακριτική μεταχείριση, έλλειψη ισοκρατίας μεταξύ των αιτούντων άσυλο και των αιτούντων προσωρινής προστασίας. Αλλά στην Ελλάδα το αποδίδουν στην ευρωπαϊκή οδηγία» αναφέρει στο MIIR η X. Κατσίγιαννη. «Στην ουσία είναι σαν λένε η προσωρινή προστασία είναι κάτι εφήμερο, θα τελειώσει όλο αυτό. Οι μεν (Ουκρανοί) παίρνουν κατευθείαν ΑΜΚΑ, και ΑΦΜ και πρόσβαση σε εργασία, και οι άλλοι παίρνουν απορριπτικές αποφάσεις -φασόν της Υπηρεσίας Ασύλου και της Αρχής Προσφυγών, ειδικά όσον αφορά την ασφαλή τρίτη χώρα και τις ασφαλείς χώρες καταγωγής» επισημαίνει η ίδια.

Με τις μεταναστευτικές ροές να είναι σημαντικά μικρότερες τα τελευταία χρόνια λόγω και των εγκληματικών επαναπροωθήσεων στα νησιά, τα αιτήματα ασύλου εξετάζονται κατά τεκμήριο πιο γρήγορα από ότι στο παρελθόν. Σύμφωνα με το υπουργείο Μετανάστευσης ο μέσος χρόνος εξέτασης αιτημάτων που υποβλήθηκαν το 2022 είναι 40 μέρες.

Στην Ελλάδα τον Ιούνιο του 2021, με κοινή υπουργική απόφαση, η Τουρκία συμπεριλήφθηκε στον εθνικό κατάλογο ασφαλών τρίτων χωρών για αιτούντες άσυλο με χώρα καταγωγής μεταξύ άλλων τη Συρία και το Αφγανιστάν, απόφαση που βρίσκεται στο στόχαστρο δεκάδων μη κυβερνητικών οργανισμών που ασχολούνται με το προσφυγικό. Πρόσφατη έκθεση της ΜΚΟ Human Rights Watch ζητά την κατάργηση της ΚΥΑ και καταγγέλλει πως οι τουρκικές αρχές αυθαίρετα συνέλαβαν, κράτησαν και απέλασαν εκατοντάδες Σύρους πρόσφυγες, άνδρες και αγόρια, στη Συρία μεταξύ Φεβρουαρίου και Ιουλίου 2022.

Eν τω μεταξύ η Ελλάδα συνεχίζει να είναι ο πρώτος σταθμός για χιλιάδες Αφγανούς, που μετά τους Ουκρανούς, αποτελούν τη δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα αιτούντων άσυλο στην ΕΕ και μακράν τη μεγαλύτερη στην Ελλάδα, όπου περισσότεροι από 37.000 –πάνω από το 1/3 των εγγεγραμμένων– είχαν υποβάλει αιτήσεις ασύλου μέχρι τις αρχές Οκτωβρίου. «Ενώ η ελληνική κυβέρνηση καλωσόρισε πρόσφυγες από την Ουκρανία, καταγράφοντας τους αποτελεσματικά, εκδίδοντας νομικά έγγραφα και επιτρέποντας την άμεση πρόσβαση στην εργασία, οι Αφγανοί στην Ελλάδα, μαζί με άλλους αιτούντες άσυλο και πρόσφυγες, συνεχίζουν να είναι απομονωμένοι από την ελληνική κοινωνία στην οποία επιδιώκουν να ξαναχτίσουν τις ζωές τους», ανέφερε πρόσφατα στην εφημερίδα The Guardian Δήμητρα Καλογεροπούλου, διευθύντρια της Διεθνούς Επιτροπής Διάσωσης (IRC)  στην Ελλάδα.

Αρκετά προβλήματα όμως δημιουργούνται και με τον κατάλογο των αποκαλούμενων ασφαλών χωρών καταγωγής. Σύμφωνα με το άρθρο 87 του ελληνικού νόμου 4636/2019, μια χώρα μπορεί να χαρακτηριστεί ασφαλής για τον αιτούντα άσυλο μόνο εφόσον αποδειχθεί μετά την εξέταση της αίτησης ότι ο αιτών «δεν επικαλείται σοβαρούς λόγους για να θεωρηθεί ότι η χώρα δεν είναι ασφαλής χώρα καταγωγής για τον ίδιο». Στην πράξη ο νόμος άρχισε να εφαρμόζεται το 2021. Πλέον ο κατάλογος έχει φτάσει να περιλαμβάνει 17 χώρες, μεταξύ των οποίων τη Γκάνα, τη Σενεγάλη, το Μαρόκο, την Αλγερία, το Πακιστάν, το Μπαγκλαντές αλλά και την Ουκρανία! Η επικαιροποίηση του καταλόγου έγινε μετά την ρωσική εισβολή. Την 1η Δεκεμβρίου 2022, το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου αφαίρεσε -επιτέλους- την Ουκρανία από τις ασφαλείς χώρες καταγωγής

Πως όμως αποφασίζεται αν μια χώρα καταγωγής είναι ασφαλής; «Ο διοικητής της υπηρεσίας ασύλου έχει μια ομάδα υπαλλήλων που στην ουσία τους λέει “θέλω να μου βρείτε τα πάντα για τη Σενεγάλη πx και να συντάξετε μια έκθεση.  Μετά πάει ο υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου και ο υπουργός Εσωτερικών, και λένε εμείς βασιζόμενοι σε αυτήν την έρευνα-γνωμοδότηση θα εκδώσουμε μια ΚΥΑ» εξηγεί στο MIIR η δικηγόρος Χ. Κατσίγιαννη. Αν κάποιος προέρχεται από μια τέτοια χώρα, στη συνέντευξη που θα δώσει θα πρέπει να ανατρέψει αυτό το τεκμήριο, το οποίο για αυτούς είναι συνήθως αμάχητο. Το 99% αυτών των αποφάσεων είναι απορριπτικές. «Πριν από λίγες μέρες δίκασα μια υπόθεση, μιας τρανς γυναίκας από το Μαρόκο. Την απέρριψαν. Δεν μπήκαν καν στη διαδικασία να αντιμετωπίσουν εξατομικευμένα και εμπεριστατωμένα την περίπτωση, βασίστηκαν σε μια ΚΥΑ. Οι δε απορριπτικές αποφάσεις είναι συνήθως 3 γραμμές», αναφέρει η Κατσίγιαννη. Οι αιτούντες όμως δε γνωρίζουν ποια είναι η εισήγηση και δε μπορούν να αμυνθούν. Για τους Ουκρανούς δεν ισχύει τίποτα από όλα αυτά καθώς τους δίνεται άμεσα η προσωρινή προστασία.

«Πρόκειται για θεσμικό ρατσισμό. Οι πρόσφυγες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες ανάλογα με την προέλευσή τους» καταγγέλλουν ακτιβιστές όπως ο Ντάβιντ Σμίτκε, εκπρόσωπος του Συμβουλίου Προσφύγων Σαξονίας στη Δρέσδη. Τους πρώτους μήνες του πολέμου στην Ουκρανία, διακρίσεις καταγράφηκαν και σε βάρος ξένων κατοίκων Ουκρανίας, οι οποίοι επιχείρησαν να διασχίσουν τα σύνορα με κάποια γειτονική χώρα.

«Υπάρχει δεκτικότητα και γενναιοδωρία απέναντι στην Ουκρανία, κάτι που ουδόλως κατακρίνω. Το αξίζουν. Όμως θα ήθελα πολύ η ίδια μεταχείριση να εφαρμοστεί και στους Σύρους πρόσφυγες», σχολίασε στο Euronews ο Πάουλο Πινέιρο, πρόεδρος της Επιτροπής Έρευνας του ΟΗΕ για τη Συρία.

Οι Ευρωπαίοι πρέπει να «πάρουν μαθήματα» από την υποδοχή με ανοικτές αγκάλες των εκτοπισμένων Ουκρανών και να ανοίξουν τις πόρτες τους σε άλλους πρόσφυγες, την ώρα που οι ανθρωπιστικές κρίσεις παγκοσμίως αυξάνονται, ζήτησε ο Ύπατος Αρμοστής του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), Φίλιπο Γκράντι. «Nα μην ξεχνάτε τους άλλους».